DUYGU-ORGAN İLİŞKİSİ BAKIMINDAN KUTADGU BİLİG‘DE GÖZ

Abstract

Özet.  Altı  bin  altı  yüz  kırk  beş  beyitten  oluşan  ve  Türk  düşünce  tarihinin  baş  eseri  olan 
Kutadgu  Bilig,  on  birinci  yüzyılda  Balasagunlu  Yusuf  tarafından  yazılmıştır.  Eser,  birtakım 
kavramların  kişileştirilmesi  ve  bunların  toplum  hayatındaki  önemlerinin  anlatılmasıyla 
oluşturulmuş, akıl, bilgi, devlet yönetimi, adalet ve ahlak kitabı niteliğindedir. Balasagunlu Yusuf, 
Türk  dilinin  anlatım  yeteneklerini  en  iyi  biçimde  kullanabilen,  düşüncelerini  anlatırken  dilin 
inceliklerinden yararlanabilen bir düşünce insanı görünümündedir. Eserin söz varlığı büyük ölçüde 
Türkçe sözcüklerden oluşmuş, Farsça ve Arapça sözlerin kullanımı sınırlı kalmıştır. Özellikle İslam 
dininin kavramlarını karşılamak üzere kullanılan Türkçe din terimleri dikkat çekicidir. 
Eserde anlamı etkili kılmak düşüncesiyle deyim ve atasözü niteliğinde pek çok kalıp söze yer 
verilmiştir. Bu kalıp sözler içinde dilin temel söz varlığından sayılan organ adlarıyla duyguların 
ilişkilendirilmesi sonucu oluşanlar önemli bir yer tutar. Bu grup içinde ise göz ile ilişkilendirilen 
duyguları belirtmek üzere oluşturulan söz kalıpları dikkat çekici bir sıklıktadır. Eserde göz organı; 
güzellik,  zevk,  sevgi,  sevinme,  mutluluk,  güler  yüz,  yakınlık,  saygı,  sadakat,  vefa,  şefkat,  huzur, 
yakarış, hasret, arzu, pişmanlık, utanma, öfke, hırs, ölüm, akıl, güven, gizlilik, alışma gibi birbiriyle 
ilgisi kurulamayacak pek çok duyguyla ilişkilendirilmiştir. Çalışmada göz ile ilişkilendirilen duygu 
ve kavramlar, beyitlerle örneklendirilmiş ve bir kısım beyitlerle ilgili kısa açıklamalar yapılmıştır. 
Son  olarak  da  göz  organının  anlamı  belirleyici  olduğu  deyimlerin  geçtiği  mısralar  çalışmaya 
eklenmiştir. Çalışmayla hem göz ile ilişkilendirilen kırk altı farklı kavram ve duygunun hem de çok 
sayıda deyimin belirlenmiş olması, göz organının dilde nasıl bir alan kapladığını ortaya koymuş ve 
Türkçenin  anlam  bilgisi  alanında  bu  tür  çalışmaların  yapılması  gerekliliğini  göstermiştir.  Bütün 
olarak organ adlarıyla ilgili yapılacak bir çalışma Türk dilinin anlatım olanaklarının bir yönünü 
belirleyecek ve önemli bir eksikliği giderecektir.