YUQORI MOLEKULYAR BIRIKMALAR ERITMALARNING XOSSALARI. QONNING REOLOGIK XOSSALARI
Abstract
ANNOTATSIYA. Mazkur mavzu — “Yuqori molekulyar birikmalar
eritmalarning xossalari. Qonning reologik xossalari” — biologiya, biofizika, tibbiyot
va kimyo fanlari kesishgan nuqtada joylashgan bo‘lib, organizmdagi murakkab modda
almashinuvi, hujayraviy muhitning fizik-kimyoviy holati va qon aylanish tizimining
mexanik xususiyatlarini chuqur anglashga yordam beradi. Yuqori molekulyar
birikmalar (YMB) — bu katta molekulyar massaga ega bo‘lgan, ko‘p sonli
takrorlanuvchi birliklardan iborat makromolekulalar bo‘lib, ular tabiiy yoki sun’iy yo‘l
bilan hosil qilinadi. Biologik tizimlarda uchraydigan YMBlarga oqsillar, nuklein
kislotalar, polisaxaridlar kabi molekulalar kiradi. Ushbu birikmalarning eritmalardagi
holati va fizik-kimyoviy xossalari ularning tuzilishi, gidratasiyalanish darajasi,
kontsentratsiyasi, molekulyar og‘irligi, zanjir shakli va boshqa parametrlariga bog‘liq.
YMB eritmalari oddiy past molekulali birikmalar eritmalaridan tubdan farq qiladi. Ular
ko‘pincha psevdoplastik yoki dilatant xulq-atvorga ega bo‘lib, viskoelastiklik
xususiyatlarini namoyon etadi. Bu eritmalarni tavsiflovchi asosiy ko‘rsatkichlar
qatoriga yopishqoqlik, plastiklik, tixotropiya va strukturaviy mexanik xususiyatlar
kiradi. Masalan, oqsil eritmalari yopishqoqligi oqsil molekulalarining bir-biri bilan
o‘zaro ta’sirlashuv darajasiga, ularning hajmiy konfiguratsiyasiga bog‘liq bo‘ladi.
Eritmadagi YMBning harakati, diffuziyasi, ko‘p hollarda gidrodinamik o‘zgarishlarga
bog‘liq bo‘lib, bu eritmaning oqim xossalariga sezilarli ta’sir qiladi. Qon esa o‘ziga
xos, murakkab reologik tizim sifatida YMB eritmalarining real biologik muhitdagi
namunasidir. Uning asosiy komponentlari — plazma va qon shaklli elementlari
(eritrotsitlar, leykotsitlar, trombotsitlar) — harakat jarayonida o‘zaro murakkab
mexanik aloqada bo‘ladi. Qonning reologik xossalari deganda uning oqimga qarshi
ko‘rsatadigan qarshilik darajasi, yopishqoqligi, deformatsiyalanish xususiyatlari
tushuniladi. Qon gomojen emasligi, viskoelastikligi, nisbatan past yoki yuqori harorat
va pH darajasiga sezuvchanligi sababli u Nyuton bo‘lmagan suyuqlik sifatida
tasniflanadi.
References
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Musayev M.A., Xolmatova Z.O. Biofizika. – Toshkent: «Fan va texnologiya», 2019. –
432 b.
2. Salimov B.S., To‘xtayeva R.A. Tibbiy biofizika. – Toshkent: «O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasi», 2015. – 278 b.
3. Akhmedov A.X. Tibbiy va biologik fizika asoslari. – Toshkent: «Ibn Sino», 2017. – 365
b.
4. A.A. Vlasov, N.G. Chernova. Biologik fizika. – Moskva: «GEOTAR-Media», 2012. –
416 s.
5. A.V. Kistyakovskiy. Fizikaviy va kolloid kimyo. – Moskva: «Vysshaya shkola», 2006. –
540 s.
6. V.V. Serov, A.N. Bashkatov. Reologiya krovi i mikrotsirkulyatsiya. – Sankt-Peterburg:
«SpetsLit», 2010. – 288 s.
7. R.D. Braun. Physical Chemistry for the Life Sciences. – New York: Pearson Education,
2010. – 684 p.
8. Rubin A.B. Biofizika. – Moskva: «Fizmatlit», 2009. – 656 s.
9. M. Deen, J. Koutandos. Introduction to Polymer Solutions and Gels. – Oxford University
Press, 2013. – 504 p.
10. P.G. Ciarlet. Mathematical Modeling of Blood Flow. – Springer-Verlag, 2010. – 390 p.
11. O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni Saqlash Vazirligi o‘quv-uslubiy qo‘llanmalari va
me’yoriy hujjatlari.
